راز سرخ انارستان‌های گمشده تهران
قدیم‌ها مردم می‌گفتند درخت و میوه انار نیرویی جادویی و رمزوار دارد، میوه‌ای که همه دانه‌هایش را باید خورد چون یک دانه بهشتی دارد. برخی هم به تک درخت انار رسته بر سر تپه‌ها و کوه‌ها دخیل می‌بستند که برایشان نشانه‌ای از وحدت و ذات الهی بود. این سرسبزی و سرزندگی درخت انار به این میوه تقدس می‌داد، پردانگی انار را هم نماد برکت و باروری بود.
مهرشاد کاظمی، تهرانشناس، درباره این باورها می‌گوید: خاستگاه انار سرزمین ایران و انار در دین زرتشت مقدس است. بَرسَم در این آیین باید از چوب انار باشد تا برای بهم زدن آتش مقدس استفاده شود. ماهی و درخت انار هم هر دو مظهر آب و فراوانی هستند.
تهران انار ندارد. حالا انار ندارد اما در گذشته نه تنها انار داشته که اصلا نشانه این شهر بوده است و شاهدش هم انچه که در متون کهن آمده است. این تهرانشناس از گره خوردن نام تهران با انار می‌گوید چون در قدیمی‌ترین نوشته‌هایی که در وصف تهران آمده، انار این شهر را توصیف کردند. در فارسنامه ابن بلخی که قدمت آن به قرن ششم می‌رسد، یعنی تقریبا هزار سال پیش در وصف تهران آمده است: «همه میوه‌های آنجا به غایت نیکوست، خاصه انار…» یک قرن بعد ذکریای قزوینی در آثار البلاد و اخبار العباد نوشته است: میوه‌های تهران همه فراوان و بسیار نیکوست به ویژه انار که در هیچ کجای دنیا مانند آن یافت نمی‌شود.
حالا دیگر در تهران انار به عمل نمی‌آید. البته به گفته مهرشاد کاظمی انار محمودآباد فیروزکوه یکی از بهترین انارهای ایران را دارد. اما خود تهران نه… کلا در گذشته میوه‌هایی مثل خرمالو و توت و شاتوت و گردوی تهران بسیار خوب بوده اما حالا احتمالا به دلایل محیط زیستی میوه‌های خوبی به ثمر نمی‌رسد. اما روزگاری تهران اصلا باغ‌شهر بود.
کاظمی اشاره می‌کند که وقتی تهران باغ شهر بود، انارستان‌های زیادی داشت. در واقع در هر باغی بخشی به نام انارستان بود. الان هم در باغ ایرانی بخشی را به انارستان اختصاص دادند.
حالا خبری از انارستان نیست اما محله‌هایی هستند هنور که اسم‌شون با خیال انار تهران گره خورده است و کاظمی از آنها نام میبرد: تنها نشانه‌های انار تهران در نام محله‌ها و کوچه‌هاست. مثل نارمک که نار همان انار است. در عودلاجان، محله امامزاده یحیی هم کوچه‌ای به نام باغ اناری داریم. همین طور کن، سه راه سلسبیل، باغ اناری تهران‌پارس، روستای نارون و…
آمدن انار نوید پاییز است، آن هم با آن آب انارفروشی‌هایی که گرچه دیگر فقط آب انار ندارند اما این فصل دستگاه آب انارگیری حسابی جلوی مغازه‌ها خودنمایی می‌کند، دستگاهی ساده که قبلا در خانه برخی مردم بود و کارشان گرفتن آب انار. البته جز میوه و چوب این درخت، پوست انار هم خیر و برکت داشت؛ مهرشاد کاظمی می‌گوید انارکوبی برای گرفتن عصاره انار و استفاده در رنگریزی یکی از مشاغل تهران قدیم بود.
این سال‌ها گاهی سر در خانه‌ای یا کنج دیواری شاخه درخت انار را می‌بینیم با شکوفه‌های نارنجی و پرچم‌های زرد که به سختی صبوری می‌کنند در این اقلیم و تاب می‌آورند روزگار ناخوش را؛ حتی وقتی می‌دانند تنها برخی‌شان می‌شوند انار، آن هم انار بچه‌ای که نارس از شاخ درخت می‌افتند اما ادامه می‌دهند تا خاطره روزهایی را زنده نگه دارند که «انارستان» نگین سرخ و نارنجی هر محله‌ای بود.
نویسنده و راوی: لیلا باقری
تیتراژ و نریشن: رضا سمائی‌نیا
دوینگر: عاطفه حسین‌زاده