افضل کاشانی که بود؟

این رباعی‌شناس، پژوهشگر و عضو وابسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در گفت‌وگو با ایسنا درباره کتاب جدید خود با عنوان «رباعیات افضل کاشانی»، اظهار کرد: افضل‌الدین محمد کاشانی از حکما و فلاسفه قرن ششم است؛ یعنی متعلق به نسلی است که بعد از حکیم عمر خیام به عرصه آمدند. این حکیم فردی گوشه‌گیر بود و در روستایی از توابع کاشان به نام مرق زندگی می‌کرد و آثاری به زبان فارسی پدید آورده که بسیار حائز اهمیت است، مخصوصاً رساله‌های فلسفی افضل کاشانی که در غنا بخشیدن به زبان فارسی در تقریر اندیشه‌های فلسفی و علمی مؤثر بوده‌اند.

او با اشاره به انتشار «مصنفات افضل» به اهتمام مینوی و مهدوی، «رباعیات بابا افضل کاشانی» به اهتمام سعید نفیسی و «دیوان حکیم افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی» به کوشش مصطفی فیضی و دیگران، گفت: در این کتاب که قرار است با عنوان «رباعیات افضل کاشانی» چاپ شود، منابع اشعار افضل کاشانی  را در چهار دسته بررسی کرده و رباعیات هر دسته را جداگانه آورده‌ و تحلیل کرده‌ام. یک دسته از آن‌ها، نسخه‌ای از مصنفات افضل است که قدیمی‌ترین دست‌نویس است و در کتابخانه نور عثمانیه ترکیه نگهداری می‌شود. این نسخه در ۶۷۴ هجری قمری کمتر از ۷۰ سال بعد از مرگ افضل توسط  یکی از همشهریانش کتابت شده است. در این نسخه که نسخه ارجمندی است، ۳۹ رباعی به نام افضل ثبت شده است که از قدیمی‌ترین سندهای شاعری افضل به شمار می‌آید.

میرافضلی افزود: منبع دوم جُنگ‌ها و سفینه‌های کهن خطی و چاپی هستند که در فاصله مرگ افضل در حدود ۶۱۰ هجری قمری تا اوایل قرن نهم گردآوری شده‌اند. من آثار مربوط به این دورۀ دویست‌ساله را بررسی و ۳۲ منبع را شناسایی و رباعیات آن‌ها را استخراج کرده‌ام. این منابع بالغ بر ۶۸ رباعی دارند. چند دهۀ بعد در دوره تیموری، اواسط قرن نهم، افرادی به فکر تدوین رباعیات منسوب به افضل افتادند. من با به‌کارگیری هشت دست‌نویس از مجموعه رباعیات منسوب به افضل و پنج دست‌نویس کمکی دیگر، ۲۹۶ رباعی گرد آورده‌ام که محصول تلاش ادیبان قرن نهم است. این‌ها دستۀ سوم منابع محسوب می‌شوند.

 این رباعی‌پژوه همچنین گفت: منبع چهام، تذکره‌های شعر هستند که اتکایشان به این مجموعه‌های قرن نهم است، با تفکیک آن‌ها را بررسی کرده و رباعیات افضل را بر اساس اینکه رباعیات به چه ‌کسانی جز افضل منسوب است، دسته‌بندی کرده‌ام؛ قدمت و قوت منابع، یک‌دستی و فرم یکسان اندیشگانی و زبانی از موضوعاتی است که  در بررسی رباعیات افضل به آن‌ها توجه داشته‌ام و بر اساس این موضوع، از بین همه منابع، احتمالا ۷۱ رباعی، رباعی قطعی افضل هستند و بقیه رباعیات منسوب به او به شمار می‌روند. بحث مفصلی درباره رباعیات منسوب به افضل و نقد آن‌ها انجام داده‌ام. همچنین نکات تازه‌ای در مورد زندگی افضل و شاگردان او پیدا کرده‌ام که در کتاب موجود است.

میرافضلی درباره اینکه به‌نظر می‌رسد افضل از جمله شاعرانی است که کمتر به او پرداخته شده و چرایی دلایل این موضوع گفت: با توجه به تحقیقاتی که پیش‌تر مرحوم نفیسی و چهار تن از پژوهشگران انجام داده‌اند، دیگران نیازی احساس نکرده‌اند که سراغ او بروند و کار جدیدی انجام دهند. وقتی وارد این عرصه شدم، متوجه شدم بسیاری از رباعیاتی که به او منسوب است، از او نیست. منابعی که مورد استفاده این بزرگواران بوده، اغلب نسخه‌های متأخر و مربوط به قرن سیزدهم است و به‌ندرت از نسخه‌های کهن بهره برده‌اند؛ در حالی که من در این تحقیق بیش از ۳۰ منبع کهن و هشت نسخه از قرن نهم را به کار گرفته‌ام. هیچ کدام از این هشت نسخه در دسترس محققان پیشین نبوده است. البته مینوی تصویر یکی از آن‌ها را در اختیار داشته، ولی از آن استفاده نکرده است. کم‌توجهی به این شاعر اندیشمند بیشتر از آن جهت بوده که مثل حکیم عمر خیام  آوازۀ جهانی نداشته و محققان هم به آنچه موجود بوده، بسنده کرده‌اند و تحقیق جدیدی صورت نداده‌اند.

این رباعی‌پژوه درباره اینکه قدیمی‌ترین نسخه مربوط به ۷۰ سال بعد از افضل کاشانی بوده است و در این مدت ممکن است اشعاری اضافه شده باشد که قابل تحقیق و راستی‌آزمایی نباشد، گفت: با توجه به اینکه افضل کاشانی دور از محافل علمی و ادبی و مراکز قدرت بوده است، بعد از مرگش نسخه‌های زیادی از شعرهایش کتابت نشده و اشعارش بیشتر در دست شاگردانش بوده است. اشعار افضل بیشتر در منطقه کاشان و اصفهان رواج داشته و یکی از همشهریانش آن‌ها را گردآوری کرده است. در قرن هشتم، در برخی سفینه‌های ادبی آن منطقه مثل روضةالناظر عزیز کاشانی، انیس‌الوحدة محمود گلستانه و مونس الاحرار جاجرمی مقداری از اشعار افضل ثبت و ضبط شده که درخور اهمیت است.  بعد از این تاریخ، شبیه آنچه برای خیّام اتفاق افتاده، به مرور زمان حجم رباعیات منسوب به افضل رو به افزونی نهاده و از ۳۹ رباعی به ۳۰۰ رباعی و سپس ۷۰۰-۸۰۰ رباعی رسیده است. علتش هم این است که قالب رباعی، بستر مناسبی دارد که شعر دیگران به نام شاعران بزرگ و نامدار انتشار یابد. این معضل در اشعار منسوب به افضل نیز وجود دارد. بنابراین، لازم است که اشعار الحاقی به دیوان افضل کاشانی از اشعار اصلی تفکیک شود تا با معرفی و عرضۀ شعرهای واقعی او،  بتوان در مورد جهان فکریِ افضل با دقت بیشتری سخن گفت.

انتهای پیام