قنات معروف اودلاجان و ماجرای طفلی که از خشم فتحعلی شاه در امان ماند

همشهری آنلاین- سمیرا باباجانپور: در جدیدترین کاوش‌های تاریخی تهران، کاشی‌های کوچک و خوش‌رنگی در آب‌انبار خانه اردیبهشت در اودلاجان کشف شد که نشان می‌دهد قدمت این آب‌انبارها به دوره‌های زندیه و گاه صفویه برمی‌گردد. آب آشامیدنی اودلاجان از ۳ قنات معروف حاج علیرضا، قنات شاه و قنات مهرگرد تأمین می‌شد. در زمان تغییرات تهران در دوره قاجار قنات‌های بهارستان، نظامیه، سردار و الهیه نیز مقداری از آب این محله را تأمین می‌کردند. سرچشمه و مظهر بیشتر این قنات‌ها در دو گوشه اودلاجان یعنی سرچشمه بالا در شرق محله اودلاجان و سرچشمه پایین غرب اودلاجان قرار داشت.

خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید

در میان قنات‌های اودلاجان قنات حاج علیرضا بسیار معروف است. داریوش شهبازی، تهران ‌پژوه دراین‌باره می‌گوید: «حاجی علیرضا ۲۰۰ سال پیش این قنات را در اودلاجان ساخت. او فرزند حاج ابراهیم اولین صدراعظم سلسله قاجاریه بود. کسی که آخرین صدراعظمی زندیه را به عهده داشت و موجب انتقال قدرت از زندیه به قاجاریه شد. آقا محمدخان و بعد فتحعلی شاه از قدرت او واهمه داشتند. درنهایت فتحعلی شاه از بیم قدرت حاج ابراهیم او و خاندانش را می‌کشد و در این میان به دو طفل خردسالش علیرضا و علی‌اکبر رحم کرد و هر دوزنده ماندند. این اطفال به‌عنوان خواجه به حرم‌خانه فتحعلی شاه راه یافتند. علیرضا مردی خیرخواه و باایمان بود. قناتی در اودلاجان ساخت. این قنات مثل یک سد برای تهرانی‌ها کار می‌کرد و بسیار باارزش بود. سرچشمه و مادر چاه قنات حاج علیرضا از ضلع شمالی فرهنگسرای اندیشه آغاز می‌شود. عمق آن ۸۰ متر و طول آن بیشتر از ۹ کیلومتر است.»

خانه‌های تاریخی اودلاجان با آب‌انبارهایش معروف هستند. آب‌انبارهایی که اغلب به دست افراد خیر ساخته می‌شد. همچون آب‌انبار میرزا محمود، آب‌انبار نواب، آب‌انبار باغ پسته بیک، آب‌انبار رضا قلی خان، آب‌انبار حاجی‌ها و خشتی‌ها در کوچه سادات، آب‌انبار آقا بهرام، آب‌انبار کنیسه عزرا یعقوب کهن در محله کلیمی‌ها و آب‌انبار بزرگ سید اسماعیل که بعد از ساخت خیابان بوذرجمهری از اودلاجان جدا و در محله چاله‌میدان قرار گرفت.

• عودلاجان یا اودلاجان؟

درباره نامگذاری محله اودلاجان دو روایت وجود دارد. روایت نخست که معتبرتر به نظر می‌رسد این است که واژه اودلاجان از واژه اولاجان تغییر یافته است. در ساختار نام این محله «او» به معنای آب است که از زبان محلی شمیرانی گرفته شده؛ همان زبان محلی که در روستاهای شمال تهران و حتی در قلب تهران قدیم زبانی رایج بود. باقی واژه نیز از «دراجیدن» به معنای تقسیم کردن آب به رشته‌های کوچک‌تر مشتق شده است.