از حاجت‌خواهی در آستانه ماه رمضان تا زنانه و مردانه شدن روزە پیشواز!
یاسمین مجتهدپور در بخش اول گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا درباره اهمیت ماه مبارک رمضان در فرهنگ عامه مردم و نقش آداب آن در ایجاد فرهنگی خاص در میان مردم، توضیح داد: به‌طور کلی، فرهنگ مردم ایران بسیار گوناگون است و تمامی زوایای زندگی انسان (از تولد تا مرگ) را در برمی‌گیرد. بخشی از این فرهنگ، موسمی یا فصلی است که آیین‌های آن بر اساس تاریخی معین در تقویم شمسی، قمری و میلادی یا گاهشماری محلی (مثل گاهشماری دیلمی) برگزار می‌شوند. رمضان در فرهنگ عامه موسمی که مراسم آن بر اساس تقویم قمری اجرا می‌شود، جای می‌گیرد. ماه رمضان در میان آیین‌های موسمی که در ایران وجود دارد، مجموعه‌ای کم‌نظیر از باورها و آیین‌های سور و سوگ و… را در خود جای داده است؛ تا جایی که پژوهشگران حوزه فولکلور از آن با عنوان «فرهنگ رمضان» یاد می‌کنند. در واقع سنت‌ها و آیین‌های مذهبی، بخش کلیدی همۀ فرهنگ‌ها هستند.
یک طیف آیینی برای پیشواز ماه مهمانی خدا
او ادامه داد: به‌طور خاص اگر بخواهم بگویم، می‌دانیم که پاک‌بودن از هرگونه کینه، آلودگی و گناه، از لازمه‌های به‌جای آوردن روزه در ماه رمضان است. به این منظور، شاهد طیف وسیعی از آیین‌های پیشواز مانند خوشامدگویی به ماه رمضان، پرداخت خمس و زکات، صحافی قرآن، تسلی‌دادن خانواده‌های عزادار، آشتی‌کنان، دوختن چادر، تهیه مایحتاج یک‌ماهه، خانه‌تکانی و نظافت فردی، غبارروبی مساجد و … در میان مردم هستیم.
توپ‌درکردن و بوقِ حمام؛ آیین‌های فراموش شده
یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما درباره تغییراتی که در گذر زمان در آیین‌ها و آداب و رسوم ماه رمضان رخ داده است و علت بروز این تغییرات، بیان کرد: باوجود هجمه سنگینی که از سوی شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی تحمیل می‌شود، بسیاری از آیین‌های ماه رمضان به همان شیوه کهن خود باقی مانده‌اند؛ مانند مناجات‌خوانی، مجالس ختم قرآن، نذرها و خیرات، آیین‌های نیمه ماه رمضان (نیمه برات)، مراسم احیا و شب‌نشینی‌ها. برخی دیگر نیز به شکل امروزی تغییر یافته‌اند، مانند بازی‌ها و سرگرمی‌ها، شیوه‌های بیدارشدن برای سحر، یا تشخیص زمان فرارسیدن افطار (برای مثال در گذشته با نگاه‌کردن به رنگ آسمان و موقعیت خورشید و ستارگان آن را تشخیص می‌دادند). تعدادی از آداب و آیین‌ها هم نمی‌توانند جایی در زندگی معنوی امروزه مردم داشته باشند؛ مثل توپ‌درکردن یا استفاده از بوق حمام برای اعلان وقت سحر.
او در پاسخ به این پرسش که چگونه و با چه راهکاری می‌توان جلوی ازبین‌رفتن این بخش از فرهنگ عامه ماه رمضان را گرفت؟، توضیح داد: تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی درباره آن بخش از آداب و آیین‌های ماه رمضان که مغفول مانده، همچنین ثبت این آیین‌ها در فهرست میراث ناملموس کشور، توجه مسئولان و دوستداران فرهنگ مردم را به آیین‌هایی که در شرف فراموشی هستند به‌ویژه آیین‌های منطقه‌ای، جلب می‌کند و می‌تواند جلوی از بین رفتن آنها را بگیرد.
آداب و رسوم پیشواز ماه رمضان وارداتی نیستند
به گفته مجتهدپور بیشتر آداب پیشواز ماه مبارک رمضان در میان کشورهای مسلمان یکسان است و فقط در کشورهایی که سنی‌مذهب هستند (و نیز مناطق سنی‌نشین ایران) خواندن نماز تراویح از آداب پیشواز ماه رمضان است.
او افزود: بر این اساس طی پژوهش‌های صورت گرفته با آیین پیشوازی برخورد نکردیم که وارداتی باشد، اما آیینی مربوط به نیمه ماه رمضان وجود دارد به اسم «گُرگه‌آن» یا «گرگیعان» که فقط مختص اعراب منطقه خوزستان است.
پنبه‌ریسی برای حاجت‌خواهی!
یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما درخصوص نحوه پراکندگی آیین‌های پیشواز ماه مبارک رمضان در نقاط مختلف کشور، گفت: در پژوهش تقویم آیینی ماه رمضان، من و همکارانم با بهره‌گیری از گنجینه اسناد ارزشمندی که روانشاد انجوی شیرازی از سال ۱۳۴۱ و از طریق برنامه رادیویی فرهنگ مردم، از سراسر ایران گردآوری کرده‌اند، مجموعه‌ای از آیین‌ها و خرده‌آیین‌های ماه رمضان را، از پیشواز تا بدرقه، بررسی و تدوین کردیم. در مسیر این پژوهش با انبوهی از روایت‌های مردم روبه‌رو و متوجه شدیم که آداب و رسوم ماه رمضان به‌طور عام و آداب پیشواز آن به‌طور خاص، با وجود تمام شباهت‌هایی که دارند، رنگ‌وبوی محلی و خاص محیط فرهنگی خود را گرفته‌اند. برای مثال یکی از آیین‌هایی که در شب اول ماه رمضان در برخی روستاهای یزد اجرا می شود و جنبه حاجت‌خواهی نیز دارد، چَخِ‌ریسان است. این رسم زنانه است و گرد یکی از فعالیت‌های زنانه، یعنی پنبه‌ریسی می‌گردد. طی آن براساس آدابی خاص، نیت می‌کنند تا برآورده شدن حاجتشان را بر پایۀ برخی نشانه‌ها پیش‌بینی کنند.
او درباره آیین‌های به پیشواز رفتن برای ماه رمضان، توضیح داد: آیین‌های پیشواز ماه رمضان اگرچه از لحاظ تقویمی در زمره آیین‌های ماه شعبان قرار می‌گیرند، اما به لحاظ موضوعی آغازگر ماه مبارک هستند. اغلب آیین‌های پیشواز از ماه رمضان در سرتاسر ایران رواج دارند و البته برخی هم ویژه منطقه‌ای خاص هستند. آیین‌هایی مثل غبارروبی مساجد، خانه‌تکانی، تهیه خواروبار و مایحتاج یک‌ماهه، کلوخ‌اندازان (رفتن به گردش چند روز پیش از فرارسیدن ماه رمضان)، روزه پیشواز و … تقریبا در سراسر ایران دیده می‌شوند.
به استقبال ماه رمضان با «شکم‌شورون»
مجتهدپور گفت: در این میان مردم برخی مناطق، آدابی برای خوشامدگویی به رمضان دارند. بچه‌های لار در شب اول رمضان گرد هم جمع می‌شوند و برای خوشامدگویی به رمضان و مژده‌دادن به مردم، درِ تمامی خانه‌های محله‌شان را می‌زنند و با هم می‌خوانند: «آی رمضان، جانم جانم رمضان»؛ سپس برای گرفتن حلوا یا خوراکی و چیزهای دیگر، اشعاری در مدح صاحب‌خانه می‌خوانند. صاحب‌خانه هم در حد توان خود چیزی به بچه‌ها می‌دهد. اهالی روستای مرق کاشان نیز یک روز پیش از فرارسیدن ماه رمضان، انواع خوراکی‌هایی که در ماه رمضان نمی‌توانند بخورند را مصرف می‌کنند، تا جایی که تمام شوند و چیزی از آنها نماند. به این رسم «شکم‌شورون» می‌گویند.
جایگاه ویژه مربا در سفره افطار آذربایجانی‌ها
او با اشاره به اینکه در فرهنگ غذایی مردم آذربایجان، «مربا» جایگاهی ویژه دارد، اظهار کرد: در ماه رمضان هم مربا یکی از اجزای اصلی سفره‌های افطار مردم این منطقه است. بنابراین زنان آذربایجانی، پیش از فرارسیدن ماه رمضان دست‌به‌کار می‌شوند و شروع به پخت انواع مربا می‌کنند. به‌ویژه مربای گل سرخ که پختن آن را برای این ماه ثواب می‌دانند.
باورهای فرهنگ عامه درباره روزۀ پیشواز
این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه روزە پیشواز از جمله سنت‌های استقبال از ماه رمضان به شمار می‌آید که بـا اهداف گوناگون گرفته می‌شود، اظهار کرد: هدف برخی از مردم استقبال از ماه رمضان و آمادگی برای ۳۰ روز روزه گرفتن است؛ برخی به نیت روزه‌های قضای سال‌های پیشِ خود روزه می‌گیرند و برخی تنها برای ثواب و حاجـت‌خواهی روزە پیشواز می‌گیرند. در هر صورت ایـن رسم یکی از پربسامدترین آیین‌های پیشواز ماه رمضان محسوب می‌شود. بسیاری از مردم آذربایجان یک یا دو روز پیش از آغاز ماه مبارک را روزە پیشواز می‌گیرند که در اصطلاح ترکی «قاباخلاماق» نامیده می‌شود.
او ادامه داد: پیشواز رفتن ماه مبارک رمضان در اردبیل و شهرستان‌های آن متفاوت است. برخی یک ماه، برخی سه روز و برخی یک روز پیش از آغاز ماه مبارک روزه می‌گیرند. اردبیلی‌ها معتقدند کسانی که در سه روز پایانی ماه شعبان روزە پیشواز می‌گیرند، اگر هلال ماه رمضان را رؤیت کنند، در روز رستاخیر روسفید شده و اجر معنوی آنها در پیشگاه خداوند بیشتر خواهد بود.
به گفته مجتهدپور اهالی نوروزآباد ایلام نیز یک روز پیش از آنکه طبق تقویم ماه رمضان شـروع شود، روزۀ پیشواز می‌گیرند که در گویش محلی خود «یه روژ آو نوای رمضان چگم» نام دارد. این روزه اجباری نیسـت و بیشتر زنان و مردان سالخورده و افرادی کـه مؤمن‌تر هسـتند، روزۀ پیشواز می‌گیرند.
رمضان‌خان در راه آبادی!
او ادامه داد: اهالی روستای محمدآباد جاجرم (خراسان شمالی) نیز چند روز پیش از فرارسـیدن ماه رمضان روزه می‌گیرند. در گذشته در این روزها مردم وقتی به دوستان یا همسایه‌های خـود می‌رسیدند، بـه شوخی می‌گفتند: «فلانی خبر داری؟ رمضان‌خان بـا سی سوار در پانزده یا بیست فرسخی این جاست و به طرف آبادی ما می‌آید». بعضی‌ها که از معنی این شوخی بی‌خبر بودند، باور می‌کردند و فکر می‌کردند رمضان‌خان راهزنی است که می‌آید تا باج بگیرد، اما آنها که می‌دانستند معنی این شوخی این است که رمضان پانزده یا بیسـت روز دیگر آغاز می‌شود، می‌خندیدند و گذر می‌کردند.
وقتی روزە پیشواز هم زنانه و مردانه می‌شود!
به گفته یکی از نویسندگان کتاب «تقویم آیینی ماه مبارک رمضان» واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما در سنگسر (استان سمنان)، به روزە پیشواز گرفتن «پیشواشو» می‌گویند و نام روزه پیشواز مردان و زن‌ها متفاوت است به شکلی که روزە پیشواز مردها «جلوها شویه» و روزه پیشواز زن‌ها «جلوها شویو» نامیده می‌شود.
انتهای پیام
