هویت تاریخی اصفهان در حال محو شدن؛ ساخت‌وسازها لایه‌های باستانی را می‌بلعند
خبرگزاری مهر، گروه استانها – کورش دیباج: میزگرد تخصصی «جایگاه باستان‌شناسی شهری در تدوین طرح جامع جدید اصفهان» با حضور محمدعلی ایزدخواستی، مدیر عامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و مسئول بافت تاریخی شهر اصفهان، علی شجاعی اصفهانی، دکترای باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران، حسین پیرزاده، مسئول تهیه طرح جامع جدید شهر اصفهان، احمد بهاآبادی، مدیر ارشد و کارشناس طرح‌های توسعه شهری و منطقه‌ای اصفهان، سید مهدی موسوی موحد، معاون پیشین میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان و هادی الله یاری، باستان‌شناس و ناظر طرح کاوش باستان‌شناسی در شهر اصفهان برگزار شد.
در بخش اول این میزگرد که تحت عنوان «اصفهان بر لبه تیغ طرح جامع / حذف تاریخ؛ ارمغان بی‌توجهی به باستان‌شناسی‌شهری» در مهر منتشر شد، اهمیت باستان‌شناسی شهری و تهدیداتی که بی‌توجهی به لایه‌های باستانی در پروژه‌های توسعه شهری می‌تواند برای میراث فرهنگی اصفهان به همراه داشته باشد، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
متخصصان حاضر در این جلسه بر لزوم توجه به حفاظت از آثار تاریخی و باستانی در روند توسعه شهری و همچنین ضرورت تدوین سیاست‌های حمایتی برای جلوگیری از تخریب این میراث تاکید کردند.
در ادامه، بخش دوم این میزگرد که مشروح آن را در ذیل از نظر می‌گذرانید ابعاد جدیدتری از چالش‌ها و فرصت‌های باستان‌شناسی شهری در طرح جامع جدید اصفهان و راهکارهای اجرایی برای حفظ و احیای بافت تاریخی این شهر بررسی شد.
چالش‌های باستان‌شناسی شهری در اصفهان
هادی الله یاری، باستان‌شناس و ناظر طرح‌های کاوش باستان‌شناسی در اصفهان، با اشاره به چالش‌های پیش روی باستان‌شناسی شهری در این شهر اظهار کرد: حدود ده سال است که در اصفهان بافت تاریخی و مناطق مختلف شهری را بررسی کرده‌ایم. به عنوان یک باستان‌شناس و کسی که به باستان‌شناسی شهری علاقه دارد، تلاش کرده‌ایم شواهد بسیاری از فعالیت‌های شهری در این مناطق جمع‌آوری کنیم.
وی ادامه داد: در طول این مدت، در مناطقی که گمانه‌زنی و گودبرداری انجام شده، نظارت کرده‌ایم. از جمله این مناطق، گودبرداری‌ها در نزدیک بناهای شاخص بوده که با دقت و توجه خاصی نظارت شده است. هدف ما این بوده که حتی برای خاکبرداری‌های کوچک، مانند برداشتن ۲۰ تا ۴۰ سانتیمتر از خاک، از نظارت میراث فرهنگی استفاده کنیم.
ناظر طرح‌های کاوش باستان‌شناسی در اصفهان به گودبرداری‌ها در گذر کمرزرین اصفهان اشاره کرد و افزود: در سال ۱۴۰۱، زمانی که شهرداری قصد داشت آسفالت گذر کمرزرین را بردارد، ما به آنها اعلام کردیم که بدون مجوز میراث فرهنگی نمی‌توانند این کار را انجام دهند. با این حال، شهرداری منطقه ۳ به این هشدار بی‌توجهی کرد تا اینکه علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و رسانه‌ها وارد موضوع شدند. این اقدام رسانه‌ای باعث شد که لایه‌های ارزشمند باستانی گذر کمرزرین شناخته شوند و در نهایت این منطقه نیاز به کاوش باستان‌شناسی پیدا کرد.
کمبود توجه به باستان‌شناسی در طرح‌های توسعه شهری اصفهان
وی همچنین در خصوص چالش‌های موجود در زمینه باستان‌شناسی شهری تصریح کرد: در طرح‌های توسعه شهری اصفهان، متأسفانه باستان‌شناسی شهری به درستی دیده نشده است. در حالی که اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، برخلاف اینکه گفته می‌شود میراث فرهنگی با مشکل کمبود اعتبارات مواجه است، در دو سال گذشته ۸۰ مسجد تاریخی را مرمت کرده و در سال گذشته بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان برای مرمت بناهای تاریخی اختصاص داده است، اما باستان‌شناسی شهری همچنان کم‌توجه است.
الله یاری در خصوص نیاز به اعتبارات ویژه برای کاوش‌های باستان‌شناسی گفت: امسال برای جلب اعتبار برای کاوش‌های باستان‌شناسی به تهران رفتم و از وزارتخانه درخواست اعتبار ویژه برای انجام کاوش‌ها و حفاظت از محوطه‌های باستانی اصفهان کردم. زیرا نیاز داریم که برای کاوش‌های اضطراری باستان‌شناسی بودجه لازم را تأمین کنیم.»
ضعف در سازمان‌دهی باستان‌شناسی شهری در اصفهان
وی در ادامه به ضعف‌های موجود در حوزه باستان‌شناسی در اصفهان اشاره کرد و افزود: متأسفانه در استان اصفهان انجمنی برای باستان‌شناسی نداریم. در حالی که در استان‌های دیگر مانند خوزستان و فارس، انجمن‌های باستان‌شناسی فعال هستند. در اصفهان بیشتر انجمن‌هایی داریم که به مرمت بناهای تاریخی علاقه دارند، ولی هیچ انجمنی به طور خاص برای باستان‌شناسی فعالیت نمی‌کند.
این باستان‌شناس در پایان گفت: با این حال، امیدواریم که در آینده بتوانیم با جذب اعتبار مناسب، پروژه‌های بیشتری در زمینه کاوش‌های باستان‌شناسی در اصفهان انجام دهیم و محوطه‌های تاریخی و باستانی این شهر را که در معرض خطر هستند، حفظ کنیم.
طرح‌های جامع شهری باید با محوریت انسان تاریخی تدوین شوند
در ادامه میزگرد محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و مسئول بافت تاریخی این شهر به اهمیت بازنگری در رویکردهای طراحی و توسعه شهری اشاره و تأکید کرد: طرح‌های جامع و تفصیلی باید با توجه به میراث فرهنگی، بافت تاریخی و مقوله باستان‌شناسی شهری تدوین شوند.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان با اشاره به تاریخ چند هزارساله شهرسازی اصفهان افزود: در گذشته، توسعه شهری به‌صورت هوشمندانه و هماهنگ میان بخش‌های مختلف شهر قدیم و جدید پیش می‌رفت. اما در ۷۰ تا ۸۰ سال اخیر که واژه‌هایی مانند طرح جامع و تفصیلی وارد ادبیات شهرسازی ما شدند، این رویکردها در بسیاری از موارد قابل نقد هستند همچنین این طرح‌ها علی‌رغم نکات مثبت، در برخی موارد نشان داده‌اند که نیازمند بازنگری اساسی هستند.
ضرورت توجه به خاستگاه‌های انسانی و میراث فرهنگی در طرح‌های توسعه شهری
وی به لزوم تغییر خاستگاه طراحی‌های شهری از نگاه صرفاً کالبدی و ترافیکی به یک نگاه انسان‌محور اشاره کرد و گفت: تا چند سال پیش نگاه اصلی در طراحی شهری و تدوین طرح‌های جامع و تفصیلی این بود که خودروها در شهر چگونه راحت‌تر تردد کنند. اما امروز زمان آن رسیده است که خاستگاه‌های انسانی و تاریخی به‌عنوان اصل موضوع در نظر گرفته شوند.
ایزدخواستی با اشاره به اهمیت میراث فرهنگی و زیست انسانی در شهر اصفهان تصریح کرد: میراث فرهنگی و بافت تاریخی مقوله‌های تزئینی یا پیوستی نیستند؛ بلکه اصل مسئله توسعه شهری هستند. انسان امروز در اصفهان بخشی از حافظه تاریخی چند هزار ساله این شهر را در ناخودآگاه خود دارد و باید این زیست انسانی مورد توجه قرار گیرد.
وی به تجربه موفق دیگر کلان‌شهرهای تاریخی جهان اشاره کرد و گفت: ما اولین شهری نیستیم که می‌خواهیم رویکرد انسان‌محور و هویت تاریخی را در توسعه شهری دنبال کنیم. نمونه‌های بسیاری در دنیا وجود دارند که توانسته‌اند میان حفظ بافت تاریخی و حل مشکلات ترافیکی تعادل ایجاد کنند. شهرهایی با جمعیت چند ده میلیونی، ترافیک را مدیریت کرده‌اند و در عین حال بافت تاریخی را به اولویت اول خود تبدیل کرده‌اند.
لزوم تمایز میان باستان‌شناسی و باستان‌شناسی شهری
مسئول بافت تاریخی شهر اصفهان در بخش دیگری از سخنان خود به تمایز میان باستان‌شناسی و باستان‌شناسی شهری پرداخت و تأکید کرد که این دو مقوله نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شوند.
وی ادامه داد: اگر این تفاوت به‌درستی درک و تبیین نشود، حتی با افزودن پیوست‌های باستان‌شناسی به طرح‌های توسعه شهری، باز هم موفق نخواهیم شد. مدیران شهری و مشاوران طرح‌های جامع باید به این باور برسند که باستان‌شناسی شهری، جزئی جدایی‌ناپذیر از توسعه شهری است.
تبدیل تهدید به فرصت؛ رویکردی برای باستان‌شناسی شهری
ایزدخواستی با اشاره به اقدامات سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در سه سال گذشته گفت: بحث باستان‌شناسی شهری را به‌عنوان یکی از استراتژی‌های سازمان مطرح کردیم و تلاش کردیم این موضوع را از یک تهدید برای توسعه شهری به یک فرصت تبدیل کنیم. اما هنوز در این مسیر به موفقیت کامل نرسیده‌ایم.
وی تأکید کرد: اگر نگاه فرصت‌محور به باستان‌شناسی شهری تقویت نشود، بسیاری از پروژه‌های مهم باستان‌شناسی متوقف خواهند شد. وی پروژه گذر کمرزرین را یکی از مهمترین پروژه‌های کشور در عرصه باستان شناسی شهری دانست که توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در حال انجام است.
لزوم تغییر نگرش مشاوران طرح جامع
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان خاطرنشان کرد: مشاوران طرح جامع اصفهان باید به این باور برسند که میراث فرهنگی، بافت تاریخی و مهم‌تر از همه، باستان‌شناسی شهری، جزو لاینفک توسعه شهری هستند. توسعه‌ای که با نادیده گرفتن این اصول پیش رود، نه‌تنها مشکلات را حل نمی‌کند، بلکه مسیر حرکت شهر را به بن‌بست می‌کشاند.
وی بر ضرورت تغییر رویکرد در تدوین طرح‌های جامع و تفصیلی تأکید کرد و گفت: ما باید به سمت توسعه‌ای حرکت کنیم که انسان تاریخی این شهر را محور قرار دهد. این امر نه‌تنها ممکن است، بلکه تجربه‌های موفق جهانی نشان می‌دهند که این رویکرد، راهکار اصلی برای مدیریت توسعه در شهرهای تاریخی مانند اصفهان است.
باستان‌شناسی شهری برای اداره میراث فرهنگی اصفهان مفهومی ناشناخته است
علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران، به عدم وجود انجمن باستان شناسی در اصفهان اشاره کرد و تأکید کرد: «باستان‌شناسی شهری» در اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان به‌عنوان مفهومی کاملاً ناشناخته باقی مانده است.
وی افزود: در رابطه با اینکه می‌گویند میراث فرهنگی اعتبار لازم برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی ندارد، باید بگویم که من چندین اسپانسر بسیار قدرتمند پیدا کردم تا این کاوش‌ها انجام شود، اما متأسفانه میراث فرهنگی اصفهان هیچ‌گونه همکاری نکرد.
این باستان شناس در ادامه با انتقاد از عملکرد شهرداری اصفهان در پروژه گذر کمرزرین افزود: زمانی که شهرداری اصفهان قصد داشت ساخت‌وساز و توسعه شهری را در گذر کمرزرین انجام دهد، طبق قانون می‌بایست از اداره کل میراث فرهنگی استان استعلام می‌کرد. اما این کار صورت نگرفت. زمانی که پرونده کمرزرین از سوی دادگستری اصفهان به‌عنوان یک شکایت به من ارجاع شد (چون بنده کارشناس دادگستری هم هستم)، مشخص شد که گذر کمرزرین در عرصه و حرایم مسجد جامع اصفهان قرار دارد و هیچ‌گونه گودبرداری در این منطقه نباید انجام می‌شد.
شهرداری اصفهان بدون استعلام از میراث فرهنگی عملیات عمرانی در شهر انجام می‌دهد
وی تأکید کرد: شهرداری اصفهان شبانه اقدام به گودبرداری در گذر کمرزرین کرد، در حالی که این منطقه در حرایم مسجد جامع اصفهان قرار دارد. طبق ضوابط میراث فرهنگی، هیچ عملیات گودبرداری در این حرایم نباید بدون مجوز و حضور ناظر اداره کل میراث فرهنگی انجام شود. عجیب است که چنین پروژه‌ای بدون نظارت و استعلام از سوی شهرداری انجام شده است. اگر شهرداری منطقه برای این عملیات یک استعلام ساده از میراث فرهنگی می‌کرد، مشخص می‌شد که هرگونه گودبرداری در این گذر ممنوع است.
جعفری زند با اشاره به عملکرد ضعیف اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان گفت: اگر این اداره یک نهاد فعال، دغدغه‌مند و آشنا به باستان‌شناسی شهری بود، می‌توانست مانع از چنین اقداماتی شود. اما متأسفانه نه‌تنها در گذر کمرزرین، بلکه در بسیاری از پروژه‌های شهری اصفهان، گودبرداری‌ها بدون مجوز میراث فرهنگی در حال انجام است. این اقدامات غیرقانونی منجر به تخریب بسیاری از لایه‌های ارزشمند تاریخی و باستانی اصفهان شده است.
وی نسبت به ادامه این روند هشدار داد و خواستار ورود جدی‌تر میراث فرهنگی به موضوع نظارت بر پروژه‌های شهری شد تا از تخریب بیشتر محوطه‌های باستانی اصفهان جلوگیری شود.
طرح‌های توسعه شهری در گذر کمرزرین با وجود مصوبات میراث فرهنگی مانع تخریب لایه‌های تاریخی شد
سید مهدی موسوی موحد، معاون پیشین میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان، از حساسیت‌های بالای لایه‌های تاریخی گذر کمرزرین و میدان امام علی سخن گفت و اظهار کرد: اجرای طرح‌های توسعه شهری بدون نظارت میراث فرهنگی، می‌توانست به تخریب بخش‌های ارزشمند تاریخ اصفهان منجر شود.
وی با اشاره به مصوبات پیشین در خصوص گذر کمرزرین گفت: انجام عملیات گودبرداری در این گذر در تمام طرح‌های بالادستی تصویب شده بود و حتی ساختمان مجاور پاساژی نیز در همین منطقه احداث شده بود. تمام این موارد در دوره‌های مدیریتی قبل و طی سال‌های گذشته تصویب شده بودند.
وی افزود: در حال حاضر چیزی که ما در میراث فرهنگی استان اصفهان جلوی آن را گرفتیم، «طرح‌های ۱۸ و ۱۹ ساماندهی مجموعه میدان امام علی» بود که قرار بود با گودبرداری و ساخت‌وساز در این منطقه اجرایی شود. طی دو سال و نیمی که من معاون میراث فرهنگی استان بودم، شهرداری منطقه و مسئولین استانداری وقت بارها و بارها تلاش کرد تا این پروژه را با استفاده از روش‌های مختلف اجرایی کند، اما ما مانع اجرای آن شدیم.
وجود لایه‌های ارزشمند تاریخی در گذر کمرزرین و میدان امام علی
معاون پیشین میراث فرهنگی استان اصفهان با تأکید بر وجود لایه‌های تاریخی فراوان در این محدوده اظهار کرد: ما مطمئن هستیم که در محدوده مسجد جامع اصفهان و میدان امام علی، لایه‌های تاریخی و باستانی متعددی وجود دارد. هیچ شکی در این زمینه نیست. طرحی که شهرداری منطقه ۳ اصفهان برای ساخت‌وساز در گذر کمرزرین ارائه داده بود، نیازمند مجوز اداره‌کل میراث فرهنگی برای احداث چهار طبقه زیرزمین بود، اما با توجه به وجود لایه‌های تاریخی، اجازه اجرای این طرح داده نشد.
وی با اشاره به مخالفت میراث فرهنگی با برخی از مصوبات شهری افزود: حتی احداث پارکینگ که پیش‌تر در طرح‌های بالادستی شهر اصفهان مصوب شده بود، با مخالفت میراث فرهنگی استان مواجه شد. همچنین ساخت‌وساز و گودبرداری در گذر کمرزرین نیز که به عنوان یک طرح مصوب در توسعه شهر اصفهان به تصویب رسیده بود، امکان جلوگیری کامل از اجرای آن وجود نداشت. با این حال، میراث فرهنگی اعلام کرد که هرگونه خاکبرداری در این گذر باید با نظارت این اداره انجام شود.
رسانه‌ای شدن گودبرداری کمرزرین، مانع نابودی لایه‌های تاریخی شد
موسوی موحد در خصوص گودبرداری شبانه در گذر کمرزرین توضیح داد: در یکی از موارد، با دستور شهردار منطقه ۳ اصفهان و معاون عمرانی وقت استانداری، عملیات گودبرداری در گذر کمرزرین آغاز شد، اما اگر حضور به موقع دکتر علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس، و رسانه‌ای کردن این موضوع نبود، بسیاری از لایه‌های ارزشمند تاریخی شهر اصفهان برای همیشه از بین می‌رفتند. رسانه‌ای شدن این موضوع باعث شد که پرونده به سمت دیگری هدایت شود.
وی به موضوع تعیین تراز مبنای زمین یا کد صفر صفر در گذر کمرزرین اشاره کرد و گفت: جلسات متعددی برگزار شد و چقدر تأکید شد که کد صفر صفر برای این منطقه به نحوی تعیین شود که پاساژ طلا (خورشید) بتواند دسترسی به گذر کمرزرین داشته باشد. اما من شخصاً آقای مهران زینلیان، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری اصفهان، را به این منطقه بردم و لایه‌های تاریخی موجود در این گذر را نشان دادم. به او گفتم که هرگونه عملیات در این گذر می‌تواند باعث تخریب بسیاری از لایه‌های ارزشمند تاریخی و باستانی شهر اصفهان شود.
